nr. 6, 2025: Ein tåkedott i historia
Fedrelandslaget starta som borgarleg frykt, og enda med svermeri for fascismen. Kva kan vi læra av den historia?
Det er eigentleg ganske underleg kor lite merksemd det har vore på Fedrelandslaget i norsk historieskriving, særleg om ein har i mente at organisasjonen på det sterkaste – i 1930 – hadde opp mot 100.000 medlemmer. Kanskje er det, som pressemannen og arbeidarpartisten Torgeir Vraa skreiv i juli det året, slik at det er vanskeleg å skriva noko om «dette monstrum av et politisk parti», fordi det er som «en tåkedott som seiler langs fjellkantene […], tar man i dotten så får man intet i neven».
I dag er det iallfall slik: Fedrelandslaget har liksom forsvunne i ein grå dis i norsk historie.
Det kan vera fleire grunnar til dette. I boka Hårde tider frå 1973 skriv pressemannen Andreas Norland:
Fedrelandslaget, mellomkrigstidens store tverrpolitiske organisasjon for borgerlig samling mot det den gang revolusjonære Arbeiderpartiet. Laget ble dannet i 1925, og oppløst i september 1940. Arkivene ble brent, og noen gulnende brosjyrer, plakater og manuskripter er det eneste som er igjen av den største tverrpolitiske massebevegelse det har vist seg mulig å organisere på borgerlig side i norsk politikk.
Men dette siste er ei overdriving. Det er mykje materiale etter Fedrelandslaget, som sjølv utgav både bøker og aviser, og som dessutan fekk betydeleg merksemd i pressa.
Min påstand er at det er ei anna årsak til at Fedrelandslaget lenge fekk ganske lita merksemd i norsk historieskriving, og det er at historia passar dårleg med den norske patriotiske minnekulturen.
Etter andre verdskrigen og okkupasjonen stod forteljinga om den heltemodige motstandsrørsla sentralt i korleis historia vart fortalt.
Men denne motstandsrørsla var mangefasettert: ho omfatta både Moskva-tru kommunistar og folk med ei fortid i Fedrelandslaget, ein organisasjon som hadde klårt høgreautoritære trekk, og som i monaleg grad flørta med fascismen.
Historia om Fedrelandslaget fortener merksemd. Og ho inneheld også lærepengar for vår eiga tid.
Fedrelandslaget vart fødd av anti-kommunisme, og av det nervøse 1920-talet. På bakteppet låg både den russiske revolusjonen, den blodige finske borgarkrigen mellom «kvite» og «raude» og framveksten av ei slagkraftig, radikal arbeidarrørsle heime i Noreg – Arbeidarpartiet var elles tilslutta den Moskva-dominerte tredje internasjonalen, Komintern, fram til i 1923. I si masteroppgåve om norsk høgreaktivisme på 1920-talet viser Eivind Foldøy Grutle også til den såkalla «Jernstreiken», ei arbeidskonflikt innan jernsektoren i 1923 og 1924.
På borgarleg side herja uro, og våren 1924 vart det teke initiativ til å stifta ein antimarxistisk organisasjon.
Den viktigaste initiativtakaren var Joakim Lehmkuhl, ein ung amerikansk-utdanna ingeniør som nokre år tidlegare hadde gjeve ut boka Rationel arbeidsledelse, som forfekta såkalla taylorisme. I boka siterte Lehmkuhl også den amerikanske oljemagnaten John D. Rockefeller: «Jeg tror at kapital og arbeid er forbundsfeller, ikke fiender, at deres interesser er fælles, ikke motsat, og at ingen av dem kan naa den høieste velstand på den andens bekostning, men kun i samarbeid med dem».
Lehmkuhl og hans allierte fekk engasjert Fridtjof Nansen og Christian Michelsen for laget, og forsøkte også å få med seg både leiande sosialdemokratar og borgarlege partileiarar. Det lukkast til sist ikkje, men Fedrelandslaget vart likevel fødd. 5. januar 1925 vart eit stiftingsopprop trykt i avisa Tidens Tegn, med signaturar frå den tidlegare Høgre-statsministeren Jens Bratlie, fleire ordførarar og sju stortingspolitikarar, fire frå Bondepartiet, tre frå Høgre. Forfattarane Olav Aukrust, Johan Bojer og Hulda Garborg stilte seg også bak den nye organisasjonen.
I oppropet heitte det at ein stod føre vanskelege tider, prega av uro og uvisse, og med ei brytning mellom nytt og gamalt. Dette hadde ført «revolutionære tendenser i forgrunden», men å gå «revolutionens vei» var å kasta vekk både tid og krefter, for i Noreg fanst det ikkje grobunn for verken «proletariatets eller reaktionens diktatur». Målet for Fedrelandslaget var – heitte det – å driva opplysningsarbeid for å uskadeleggjera revolusjonær verksemd, å krevja respekt for lov og rett, å fremma solidaritet og å «bygge vort folks politiske og sociale utvikling påaa national og demokratisk grund».
Etter stiftinga var det ei tid ganske stille. Fokus låg på å byggja organisasjon. Men i november 1925 bad landsstyret i den nye organisasjonen regjeringa om å forby dei påstått grunnlovsstridige partia NKP og Arbeidarpartiet. Statsminister Johan Ludwig Mowinckel frå Venstre reagerte raskt med gå hardt ut mot forslaget. I den borgarlege pressa var mottakinga også stort sett kjølig. Men redaktøren for den nasjonalistiske ungdomsavisa Norges Fremtid, Sverre Kildahl, lot seg overbevisa.
For Norges Fremtid var forslaget om å forby dei raude partia eit teikn på at Fedrelandslaget hadde vakna.
Det framveksande Fedrelandslaget var ikkje berre markant anti-kommunistisk. Det var også svært kritisk til samfunnsutviklinga generelt. I ein artikkel i Tidens Tegn kritiserte Lehmkuhl både Høgre og Venstre for «unnfallenhet», og langa han ut mot «forråtnelsesprosessen» i vesteuropeisk kultur, ein prosess han meinte hadde kome langt i Noreg, kanskje lenger enn i dei fleste andre land. Han protesterte mot at partia tok i bruk både jazzmusikk og visesang for å lokka til seg ungdomen som skulle «få seg overdratt et land nedsunket i gjeld og forgiftet av kommunismens kreftbasiller». Den store kampen stod ikkje lenger mellom liberal og konservativ politikk, meinte Lehmkuhl, men mellom individualisme og kollektivisme, det var «menneskets kamp mot massen».
Laget var også prega av anti-parlamentariske straumdrag. Kor sterkt dei stod vitnar romanen Ulvene om. Boka, som var bestilt av Fedrelandslaget, kom ut i 1928 og var skrive av den kjente kriminalforfattaren Øvre Richter Frich. Ho omhandla eit kommunistisk kuppforsøk i Noreg, oppildna av den jødiske agitatoren Ilja Koritsch – «I kampen for proletariatets diktatur staar det altid en eller annen fædrelandsløs jøde bakom det hele og tænder lunterne». Revolusjonære går amok i gatene, og ein svak og udugande sosialdemokratisk statsminister gjer berre vondt verre.
Revolusjonsforsøket blir likevel slått attende. Sentralt i dette står ein ung ingeniør med utanlandsk utdanning, som samlar fedrelandstru ungdom «under den nye fane»:
– Den dag, sa han ved en leilighet, vi kan skræve over parlamentarismens lik, vil jeg kalde en lykkedag for Norge. For parlamentarismen stanser vort arbeide for at ordne vort næringsliv paa en sund og solid basis. Vi har ikke raad til at slites op av politisk kjøp og salg. Det er klassekampen vi maa ordne før det blir forsent. Ikke ved snak, men ved handling – saaledes at vi alle maa føle os som borgere av det land, vi elsker.
[…] Nico Blaker følte sig ikke hjemme i noget parti. Politikerne glemte aldri sine specialinteresser, de kjøpslo i korridorerne som vexelererne i Jerusalems tempel. Og de kalte de taktik.
Det er ikkje så vanskeleg å kjenna att Lehmkuhl i romanfiguren Blaker. Det er heller ikkje så krevjande å identifisera mannen som etterkvart blir ny statsminister og bergingsmann for Noreg, ein aldrande vitskapsmann som hadde «suget sin germanske kraft av den norske jord»; ei blond, blåauga kjempe; «en vidensskapens viking, som hadde gjort sitt vældige strandhug paa de ukjente kyster – en opdagelsesreisende i den store stil».
Det er råd å få auge på Fridtjof Nansen.
Då Ulvene kom ut var Arbeidarpartiet landets største parti. Dei hadde vunne stortingsvalet i 1927, og etter ei regjeringskrise i 1928 vart jamvel Noregs fyrste arbeidarpartiregjering ein realitet, sjølv om regjeringa vart felt på eit mistillitsforslag etter berre 18 dagar. Fedrelandslaget reagerte på dette gjennom å setja i gang det dei kalla ein tusendagarsvalkamp.
Etter 1927-valet fekk Fedrelandslaget også stor medlemsvekst, i stor grad drive fram av ung aktivisme. Lagets ungdomsfylking og den unge leiinga bidrog, slik nemnde Eivind Foldøy Grutle seier det, «til å styrke inntrykket av laget som et ungt og mer utålmodig alternativ til de borgerlige partiene».
Organisasjonen stilte ikkje eigne lister til valet i 1930, men mana til borgarleg samling og søkte å påverka dei borgarlege partia.
Samstundes dreiv dei eit omfattande informasjonsarbeid, med tusenvis av taler og utdeling av opp i mot tre millionar brosjyrer og studieskrifter. Sumarane 1928 og 1929 reiste Nansen rundt i landet på taleturnéar. På Fedrelandslaget sitt stevne i Tønsberg i august 1928 langa han ut mot partipolitikken som han meinte hadde «blitt en fare i Norge i dette øieblikk; den er ikke naturlig og sund lenger; den har ikke fulgt med tiden og har ikke livets rett».
I Høgre vart Fedrelandslaget sett på som ganske brysame, ikkje minst etter at fleire bidragsytarar til partiet byrja å gjer pengar til Fedrelandslaget istadenfor. I mai 1929 vart det likevel inngått ein slags «borgfred». Det vart ikkje all verda av han. I Høgre-pressa vart reklame for Fedrelandslaget boikotta, og då partiet makta å vinna attende viktige bidrag frå næringslivet, fekk laget sin økonomi seg også ein knekk.
Men tusendagarsvalkampen vart i det minste krona med siger: dei borgarlege vann valet i 1930 stort. Det vart likevel ikkje noko samlingsregjering. 13. mai det året gjekk dessutan Fridtjof Nansen bort. Etter valet var Fedrelandslaget si storheitstid over.
Utover på 1930-talet dabba medlemstalet av. Samstundes vart organisasjonen radikalisert, ikkje minst som eit resultat av den manglande samlinga på høgresida i Fedrelandslaget gav endå meir mistillit til dei etablerte partia.
Midt i dette stod ein mann som seinare skulle spela ei viktigare rolle i norsk politikk. Han heitte Anders Lange, og i 1930 vart han tilsett som sekretær for organisasjonen på Sørlandet. Han kasta seg inn i kampen mot Arbeidarpartiet, dreiv kampanje for å kjøpa norske varer og engasjerte seg i det såkalla grønlandsspørsmålet; i fleire år hadde det vore strid mellom Noreg og Danmark rundt suvereniteten over Aust-Grønland. Nasjonalistiske krefter i Noreg såg på det som eit spørsmål om nasjonal ære.
I 1933 dukka det opp ein ny konkurrent ytst på høgresida. Bondepartiet sin tidlegare forsvarsminister, Vidkun Quisling, etablerte Nasjonal Samling. Det nye partiet tok til orde for «et nasjonalt riksstyre» og «statspolitisk fornying». Partiets motto var «fred, orden, rettferd». Det var i stor grad prega av fascistisk tankegods.
Fedrelandslagets organ, som hadde skifta namn frå Norges Fremtid til ABC, var ikkje imponerte. Dei retta sterk kritikk mot Quisling, og gjorde det klårt at han heller burde ha brukt kreftene sine der dei kunne koma til nytte, innanfor Bondepartiet. Avisa fekk snart svar på tiltale frå ein av Quisling sine allierte, Johan B. Hjort. Han var også styremedlem i Oslo Fedrelandslag. Hjort skreiv syrleg om laget sitt «skinnsykt voktede borgerlige nøytralitet», som kunne gjera dei til «en slags selskapelig forening som kan silte med en stor, men upålitelig medlemsflokk, men man får ingen politisk nydannelse av det.»
Snart kom det eit svar frå sentralt i Fedrelandslaget. I ei erklæring trykt i ABC fyrst i juni det året vart det slått fast at Quisling vel var den politikaren i Noreg som stod Fedrelandslaget nærast i «idé og handling, i livssyn og i praktisk politikk», og heitte det også at dei borgarlege partia ikkje gav «tilfredsstillende utløsning for den oprydnings- og gjenreisningslinje som Fedrelandslaget nu har anvendt en årrekke på å skape». Likevel kunne ikkje Nasjonal Samling bidra til noko anna enn nasjonal splitting.
I ei meir inngåande forklaring vart det synt til at Adolf Hitler sitt gjennombrot i Tyskland hadde teke årevis, og at ein Noreg hadde mykje å læra av Hitler si historie. Samstundes burde ein vakta seg vel for «den marxistisk anstrøkne trang til å alltid gå ut fra at de ´erfaringer´ som høstes i et land, også må bli avgjørende for et annet.»
Nasjonal Samling hadde ikkje appell hjå mange i Fedrelandslaget. Men fascismen hadde det. Ikkje minst var det sant blant dei yngre medlemene.
I mi bok Anders Lange: en norsk historie peiker eg på eit arrangement på Evje i Setesdalen, sumaren 1933, for å illustrera dette. I ABC vart det skrytt av arrangementet, der «så og si samtlige utsendinger til fylkesmøtet var troppet opp i den nye, stilige lagsskjorte».
Uniformeringa hadde blitt annonsert i avisa berre kort tid i forvegen: ho bestod av grå skjorter, eit grått belte med skulderstropp og eit einsfarga, svart slips. På skjorta var Fedrelandslaget sitt merke, sirkelforma i dei norske fargane. Dei hadde blitt gråskjorter. «Skjortene vakte […] berettiget opmerksomhet, da man presist og taktfast marsjerte henad landeveien», fortalde ABC frå stevnet på Evje.
Det neste punktet på programmet var talar. Nils Ingemann Kile snakka om Fedrelandslaget si historie. Så snakka ein ikkje nærare namngjeven tannlækjar Schiørn om den tyske nasjonalsosialismen, til «levende interesse» hjå publikum, som slik fekk «forståelsen av de forhold som har skapt den nasjonale bevegelse i Tyskland». Etterpå marsjerte Fedrelandslaget til kinolokalet på Evje. Der skulle det festast. Festtalen stod Anders Lange for. Han forutsåg at det snart ville koma eit lovforbod mot politisk uniformering.
Det skjedde dagen etter.
Inspirasjonen frå fascismen var ikkje berre i form av uniformering. Kima til ho låg der allereie på 1920-talet, blant anna i spaltene til Norges Fremtid, og ikkje minst i antiparlamentarismen.
Ranik Halle – som i 1924 var den fyrste redaktøren i Minerva – var frå i 1931 redaktør i ABC. I ein artikkel frå desember 1932 gjorde han det klårt at han meinte det ville vera tåpeleg «å lukke øinene for det eksperiment som er foretatt i Italia. Dets resultater er ikke bare jevnt vellykket, de er rent epokeskapende».
Fedrelandslagets formann, Lehmkuhl, var inne på noko av det same i ein artikkel slått stort opp på ABC si framside i mai 1933. Der gjekk han inn for det han kalla eit folkets diktatur, «et statsstyre der ikke som vårt nuværende er preget av manges innblanding og ingens ansvar». I eit nytt styre «hvor folket bestemmer hvem der skal styre – og så lar det skje under fullt ansvar» ville klassekampen i hans auge bli avblåst. I den same artikkelen uttrykte han beundring for «de store nasjonale fremstøt» under Mussolini og Hitler.
Dei som ABC kunne elles også få med seg reportasjar frå besøk til fascistiske rørsler i andre land. Avisa skreiv til dømes med begeistring om den irske fascistleiaren Eoin O'Duffy, «en kraft, […] ja, en hel energikilde for sitt folk», som dei meinte ville nå målet om irsk samling og slik ville gjera Irland til «en verdig grensevakt for et nytt Europa». Ved eit høve trykte avisa også ein artikkel skriven av stabssjefen i nazistanes Sturmabteilung (SA), Ernst Röhm.
Det vart også skrive ting som dette – på leiarplass! – 18. mai 1934:
ABC er kanskje den avis som har strukket seg lengst i retning av forsvar for Tyskland av idag. (...) vi (har) gjort det fordi vi mener at nazirevolusjonen var Tysklands redning og at den vil tjene til det tyske folks vel. Den tyske nasjonal-socialisme er i våres øine ikke identisk med koncentrationsleire, som bare er en forbigående sidevirkning av den.
Vi ser nasjonal-socialismen som en ungdommens og ungdomssinnets reisning, som en mektig, samlende opmarsj mot marxismens tomme materialisme, mot kommunismens borgerkrig, mot et korrupt og evneløst mindretallsstyre og mot all dekadens i kultur og moral. Vi har ment å kunne se i nazismen ikke bare en sund, modig handlekraft, men også en enhetsvilje på tvers av alle skranker og stender, en social identitet som er basert på offervilje, på respekt for alle arbeidende landsmenn og på dyp samfølelse med alle dem som et forfeilet økonomisk system har satt utenfor det skapende arbeid.
I aller beste fall kan Fedrelandslagets forhold til fascismen omtalast som ambivalent.
I 1933 kom boka Norges vei ut i Joakim Lehmkuhl sitt namn. Boka kritiserer Quisling for «partiegoisme», og tek avstand frå diktaturet, men er samstundes prega av inspirasjonen frå fascismen. «Om 10 år skal grunnvolden for et nytt Norge være lagt», heiter det:
Da skal vi være et samlet, konsolidert folk. Ingen krise skal da hindre hver enkelt i å bygge landet ved håndens og åndens arbeid, ingen kommunisme skal da herje vårt land med arbeidskamper, klassehat og importert proletarkultur. Intet proletariat vil da heller være kjent i Norge.
[…] vi i Fedrelandslaget skal vise veien, vi må bli den elitetropp som går foran i striden, som markerer hver liten etappe frem mot målet, og som ved eksempelets makt bringer andre efter. Intet skal kunne stoppe oss. Ingen sabotasje, ingen motstand, ingen uforstand fra noen gammeldags partiledelse. Er vår egen vilje sterk nok, behøver vi ikke spørre partiene. Det er ikke «politikere» vi skal ha med oss, men alt det best og livskraftigste i vårt folk.
Svikter partiene, får vi også her gå vår egen vei.
Ti år seinare var Noreg okkupert. Og etter andre verdskrigen var det ikkje så mange som snakka om Fedrelandslaget, heller ikkje blant dei som hadde stått sentralt i rørsla. Ranik Halle vart etterkvart sjefredaktør for Høyres pressebyrå. Terje Baalsrud, som hadde skrive panegyrisk om blåskjortene, vart utanriksmedarbeidar i Norges Handels- og Sjøfartstidende, og seinare redaktør. Joakim Lehmkuhl hadde flytta tilbake til USA og vart administrerande direktør for klokkeprodusenten Timex. Han døydde i 1989, på Bahamas.
Anders Lange – som i 1935 hadde blitt Fedrelandslagets Ungdomsfylkings andre riksleder – dreiv lenge mest med hundar. Så starta han opp si eiga avis, fyrst mest om hundar, sidan mest om politikk. Frå avisa vaks Anders Langes parti fram. Då dei kjempa seg inn på Stortinget i 1973 vart ein ung mann ved namn Carl I. Hagen varamann. Då Lange døydde i 1974 vart Hagen stortingspolitikar. Resten er, som det heiter, historie.
Men Anders Lange var, i det minste i noko mon, ærleg om fortida si. I 1965 peika kommunistpartiet si avis Friheten på Lange si tid i Fedrelandslaget. Dei hevda at Lange rett og slett hadde vore nazist før krigen. Det ville han ikkje ha på seg. Han skreiv eit lesarinnlegg til den kommunistiske avisa, og satte det på trykk i si eiga. Der fortalte han at han hadde lese mykje om Mussolini sitt eksperiment, og han hadde kome til å ha mykje til overs for det. «Dersom De hadde skrevet at jeg var en gang fascist, kunne jeg ikke ha protestert», skreiv Lange.
I eit intervju med Torbjørn Eide ganske kort tid før han døydde kom Lange med mykje av den same innrømminga. Han fortalte at han hadde hatt sympati for fascismen, og at han trudde den kunne vera ei løysing, «helt til jeg oppdaget at det ville være en frihetsberøvelse uten like at ett parti skal bestemme alt.»
I det same intervjuet hevda Lange at det var Ranik Halle som var den eigentlege forfattaren bak Norges vei.
Historia om Fedrelandslaget gjer norsk historie fleire gråtoner. Ho burde gravast djupare i. Og sjølv om fortida var eit anna land, inneheld ho også nokre viktige lærdomar for vår eiga tid.
Når me veit at medlemer av Fedrelandslaget enda opp på begge sider i krigsåra, er det ei historie som passar dårleg med den patriotiske minnekulturen som rådde mykje av grunnen i norsk historieskriving dei fyrste tiåra etter andre verdskrigen. Ho er ikkje difor mindre viktig. Den historiske fascismen var ikkje berre ein slags abnormitet. Han var ei politisk kraft, med appell, også i Noreg, og langt utanfor den politiske sekta Nasjonal Samling.
Historia om Fedrelandslaget er dessutan ei historie om korleis ein konservatisme gripen av frykt enda opp med å mista seg sjølv.
Kva er dette?
Oppdateringar er eit nyhetsbrev frå Øyvind Strømmen, med fokus på ekstremisme, konspirasjonsteoriar og andre utfordringar mot det liberale demokratiet. Nyhetsbrevet vert laga på på fritida, og vil difor koma ut sporadisk.
Det er gratis å abonnera, og alle abonnentar får tilgang på nye nyhetsbrev. Betalande abonnentar får i tillegg:
Tilgang til heile arkivet
Tilgang til chat, saman med andre betalande abonnentar og Øyvind Strømmen, for spørsmål, diskusjon og forslag.
Kontakt: oyvindstrommen@gmail.com
Oppdatering, 5. mai 2025: Nokre korrekturfeil er retta, blant anna var Sturmabteilung ved ein inkurie forkorta som SS. Det korrekte er sjølvsagt SA.