nr. 16: Hypotesen som kom inn frå kulda
Idéen om at COVID-19 er eit resultat av lekkasje frå ein lab, og kanskje jamvel menneskeskapt, har fått ein renessanse. Det kan gje ein interessant debatt.
 |
Attende i april 2020 skreiv eg det følgjande i Agenda Magasin:
En annen kategori av konspirasjonsteorier rundt korona sier at viruset ikke er naturlig, men menneskeskapt. Den mest plausible, men like fullt usannsynlige versjonen, er at det egentlig stammer fra et forskningslaboratorium i Wuhan. At viruset slapp ut der fra ved en glipp, og at tabben i etterkant har blitt dekket over.
Blant dem som har spekulert åpent rundt denne muligheten, er den republikanske senatoren Tom Cotton, som mener at kinesisk uærlighet om virusutbruddet gir oss grunn til å stille spørsmålet. Og det kinesiske regimet er jo ikke særlig tillitsvekkende, noe historien om dr. Li Wenliang i grunnen understreker.
Heilt i det siste har eg i sosiale media fått kritikk for nokre av dei setningane, eller eigentleg mest for ordet “usannsynleg”, og fordi eg nemnde den såkalla labteorien i samband med konspirasjonsteoriar.
Og eg skal vedgå tre ting.
For det fyrste: I den aktuelle teksten skreiv eg også at det ikkje var uskuldig at nesten ein fjerdedel av amerikanarane trudde at koronaviruset vart skapt med vilje i eit laboratorium, og synte eg i den samband til ei studie frå Pew. Det er ei setning eg gjerne skulle ha skrive om, for studia viser ikkje noko anna enn tru på ulike hypoteser, medan mine tankar gjekk i retning påstandar om koronaviruset som bevisst konstruert og spreidd.
Eg burde ha fokusert på det, og ikkje blanda inn tala frå Pew i det heile. Mea culpa.
For det andre: I dag hadde eg kanskje droppa den innskotne setninga om usannsynligheit. Kvifor? Som Washington Post viser i ei tidsline har den amerikanske debatten har endra seg, og i Noreg har både Aftenposten og NRK fulgt opp.
Me veit framleis ikkje kor koronaviruset SARS-CoV-2 kom frå. Det finst sterke indikasjonar på eit naturleg opphav, og på at viruset ikkje har vorte modifisert av menneske (men eit naturleg virus kan sjølvsagt også ha sluppe unna frå eit laboratorium ved eit uhell). Ei rekkje studier peiker på flaggermus som det sannsynlege naturlege opphavet. Korleis det hoppa frå flaggermus til menneske er uvisst, og det kan ta årevis å finna ut av.
Men det finst også andre moglegheiter. Det kan ha vore eit virus forskarar samla inn for å studera det, og som sidan slapp ut frå labben med eit uhell. Slikt har skjedd før.
Eller viruset kan ha vorte forska på, gjennom såkalla gain-of-function-forskning, som i seg sjølv er høgst kontroversiell, slik at det var ei modifisert utgåve som slapp ut. Nokre forskarar meiner at viruset sin såkalla furin cleavage site kan vera eit teikn på det, andre avviser dette. Endå verre (men monaleg mindre sannsynleg): Det kan ha dreidd seg om forskning med biologisk krigføring som siktemål, og viruset kan ha kome ut, anten ved eit uhell, eller aller verst: med vilje.
Var det slik? Adam Rogers på Wired.com svarer på alle fire moglegheitene med fire ord: Probably not, but maybe. Sannsynlegvis ikkje. Men kanskje. Rogers meiner også at det er “langt meir sannsynleg” at viruset har eit heilt naturleg opphav enn at det har lekka ut frå ein lab. Sjølv om den velkjende vitskapsjournalisten Nicholas Wade hevdar at labteorien framstår som den mest sannsynlege, er det knappast konsensus. Som Dan Samorodnitsky skriv på nettstaden Massive Science:
If the question is “are both hypotheses possible?” the answer is yes. Both are possible. If the question is “are they equally likely?” the answer is absolutely not. One hypothesis requires a colossal cover-up and the silent, unswerving, leak-proof compliance of a vast network of scientists, civilians, and government officials for over a year. The other requires only for biology to behave as it always has, for a family of viruses that have done this before to do it again.
Med andre ord: Eg hadde nok framleis vore freista å omtala labteorien som “den mest plausible, men like fullt usannsynlige” alternative teorien om koronaviruset sitt opphav. Men kanskje hadde eg skugga unna: Eg er ikkje epidemiolog. Eg er ikkje medisinar. Dette er langt frå mitt felt. Som journalist har eg brukt mykje tid på å setja meg inn i konspirasjonsteoriar, men veldig lite tid på å setja meg inn i virusforskning.
Men her kjem det tredje eg må vedgå: Eg hadde nok stadig kome til å nemna teorien i samband med konspirasjonsteoriar. Det gjer eg også i mi komande bok Giftpillen: konspirasjonsteorier og deres ødeleggende kraft, der eg understrekar at han er vanskeleg å avvisa utan vidare.
Sjølv om den nye diskusjonen om labteorien har kome for seint til at eg når å få det med i boka (ei av utfordringane ved å skriva om høgaktuell tematikk), vil eg jamvel hevda at den siste utviklinga har gjort det meir interessant og kanskje også meir relevant å diskutera teorien i samband med konspirasjonsteoriar.
Aller fyrst: kva er ein konspirasjonsteori? Attende i februar 2020 twitra alt nemnde Tom Cotton at labteorien ikkje er ein teori i det heile (og iallfall ingen konspirasjonsteori), men snarare ein hypotese.
I folkeleg forstand vert desse orda gjerne blanda saman (og eg gjer det sjølv, utan dårleg samvit), men i vitskapleg samanhang er dei to ulike ting. Ein hypotese er eit verktøy til å finna ut av ting: ein påstand (eller eit spørsmål) som kan testast vitskapleg. Hypotesen er altså falsifiserbar, det er mogleg å motbevisa han.
Ein teori er på side ei samla forklaring av svara ein finn gjennom å testa hypoteser på eit område.
Konspirasjonsteoriar er sjeldan ein hypotese blant fleire. Og sjølv om dei gjerne kviler på ein serie påstandar, er det sjeldan snakk om teoriar i vitskapleg forstand. Istadenfor er det snakk om anklager.
Lat meg ta to slike teoriar om HIV-viruset som døme. I 1986 foreslo den russiskfødde, austtyske biologiprofessoren Jakob Segal at dette viruset faktisk hadde blitt utvikla ved eit militært laboratorium ved Fort Detrick i USA. I den såkalla Segal-rapporten skreiv han:
We have seen that the AIDS pathogene is likely to result from a gene surgical combination of the HTLV-I and the Visna virus or forms very similar to these. Who, if not the military, should come to think of coupling the pathogenes of two deadly and incurable diseases? And if the disease, with an incubation period of two years should break out about two years after the opening of the P-4 laboratory at Fort Detrick, in the immediate vicinity of that laboratory, for the first time, there could hardly be any doubt about the fact that the manipulation was conducted namely there.
Sjølv om det var pakka inn i vitskapleg språk, vart det også påstått at viruset hadde blitt testa på innsatte, at det tilsynelatande verka å vera ineffektivt, og at viruset spreidde seg etter at desse fangane vart sluppe ut av fengsel som takk for si deltaking i det medisinske eksperimentet. Ein av skurkane i den historia? Robert Gallo, den amerikanske forskaren som i 1984 var den fyrste til å isolera HIV-viruset. I Segal-rapporten vart han hevda å stå bak dei lumske forsøka.
Seinare har det kome fram at Segal-rapporten var ein del av ein koordinert sovjetisk desinformasjonskampanje, og ein svært vellukka slik. Konspirasjonsteorien var rett og slett eit våpen.
Vil du vita meir? Sjå:
Der Spiegel: Das Propaganda-Virus des KGB
New York Times (dokumentarfilm): Operation InfeKtion: How Russia Perfected the Art of War.
Ein annan konspirasjonsteori om HIV-viruset vart fremma av radioverten og forfattaren Milton William Cooper i boka Behold a Pale Horse frå 1991. Denne boka er etterkvart ein konspirasjonsteoretisk klassikar, og Cooper pakker ikkje inn anklagene sine i vitskapleg terminologi. Istadenfor anklager han elitane for å bruka vaksiner til å gjennomføra ein depopuleringskampanje.
I følgje Cooper vart vaksiner mot koppar og hepatitt brukt til å spreia det dødelege HIV-viruset, på ordre frå Bilderberger-gruppa. Han hevdar også at denne depopuleringskampanjen konkret var retta mot svarte, latinamerikanarar og homoseksuelle.
Lat oss gå attende til koronaviruset. Også her verserer det, som eg skreiv om i Agenda Magasin, ei rekkje konspirasjonsanklager: At korona eigentleg er forårsaka av mobilteknologien 5G. At kinesarane med vilje har sluppe viruset laus på verda, for å oppnå økonomiske fordelar. At viruset vart skapt som eit biologisk våpen til bruk mot Kina. At viruset vert nytta til å fremma ein depopuleringskampanje gjennom ei livsfarleg vaksine (verkar det kjend?). Og så vidare.
Ein rein hypotese om at COVID-19 fyrst spreidde seg gjennom ein lablekkasje er ingen konspirasjonsteori. Men når hypotesen kjem i form av ei anklage om at det var slik, eller med anklager om at både kinesiske myndigheiter, internasjonale virusforskarar og vestlege media medvite har dekka over denne sanninga … vel, då er det fort snakk om konpirasjonsanklager.
Sjølv om ville QAnon-forteljingar kan få oss til å tru det motsette, er det også slik at konspirasjonsteoriar sjeldan veks fram frå ingenting. Som regel er dei knytt til etablerte førestillingar om både innbilte og verkelege fiendar. Og – for å låna journalisten Chip Berlet og historikaren Matthew Lyons si framstilling – dei kan starta med ei kime av sanning, før dei vert omdanna gjennom ville overdrivingar og filtrert gjennom eksisterande myter og fordomar.
Lat oss vera ærlege. Dersom den grunnleggjande hypotesa verkar meir sannsynleg for oss, sel konspirasjonsanklaga også betre. I min artikkel i Agenda skreiv eg:
Hjernene våre trenger å lete etter mønstre, for at vi skal forstå verden. De er også rigget til å se etter farer. Det gjør at vi alle tenker konspirasjonsteoretisk en gang i blant. Det finnes etterhvert også en god del forskning som forteller oss når vi er mer tilbøyelige til å lete etter slike svar.
Det kan være når vi føler oss truet i utgangspunktet, noe som gjør at krisesituasjoner er som skapt for konspirasjonsteorier. Det kan være fordi vi fra før har en grunnleggende mistillit til det vi blir fortalt, og ikke minst, til dem som forteller oss det.
Her er ein ved ei kjerne: Det finst sjølvsagt gode grunnar til å mistru kinesiske myndigheiter. Då eg i Agenda Magasin peika på historia om Li Wenliang var det nettopp difor. Det gjev idéen om at koronaviruset kan ha kome frå ein lab bein å gå på. Det er jo ikkje umogleg. Og dersom det var det som skjedde: Ville kinesiske myndigheiter ha fortalt oss det? Eller ville dei ha forsøkt å dekkja over det heile?
Eg har nokre tankar om kva som er det mest sannsynlege svaret der også, skal eg vedgå. I tillegg bidreg nettopp det at me framleis veit heller lite om koronaviruset sitt faktiske opphav, både til at alternative hypoteser til flaggermushypotesen vert meir interessante, og til at konspirasjonsteoriane vert meir freistande for oss.
Labhypotesen har kome inn frå kulda av fleire årsaker, mellom anna grunna eit innlegg i Science, skrive av ei rekkje forskarar som meiner at både teoriar om eit labuhell og teoriar om eit opphav i dyreriket framleis er moglege. Men etter hypotesen kjem også konspirasjonsanklagene springande, frå heilt anna hald enn forskarhald.
Uvissa om koronaviruset sitt opphav kan nyttast som våpen. Ikkje berre det: Den vert nytta som våpen. Som Adam Rogers skriv på Wired.com:
The scientists who wrote that letter in Sciencedon’t think the lab leak hypothesis has gotten more (or less) likely since last spring. The evidence hasn’t changed. As some of them told The New York Times, they hesitated to speak up when the Trumpists were fomenting anti-China sentiment, but they’d still like to make virology labs (and the world) safer.
But more writers have climbed on board. People with relevant expertise have spoken up; so have people without it—people just asking questions on social media, in magazine articles, on Medium. These little impressions, the circumstantial coincidences, the weirdly vehement early denials ... they all add up to something, don’t they? Don’t they?
I mi komande bok tek eg til orde for ei samfunnskritisk tilnærming til konspirasjonsteoriar.
Eg meiner det må innebera å kjenna dei att, både som fenomen, som symptom på underliggjande samfunnsproblem og som trugsmål mot samfunnsdebatten og mot det liberale demokratiet.
Skal ein kjenna dei att som fenomen, må ein sjå det menneskelege i dei, korleis dei kan appellera til oss alle, fordi me alle leitar etter mønster, fordi dei ofte er gode historier (det er ein grunn til at så mange filmar og bøker har ei mørk samansverjing i botn av forteljing), og fordi dei gjerne speler på mistankar me har i utgangspunktet; mistankar som kan vera både godt og dårleg funderte.
Skal ein kjenna dei att som symptom må ein sjå på korleis eit samfunn kan verta meir sårbart for konspirasjonsteoriar: gjennom polarisering, gjennom utbreidd mistillit, gjennom stor avstand mellom styrande og styrte, eller – og dette er også ganske vesentleg – på grunn av faktiske samansverjingar. Det berykta Tuskegee-eksperimentet, som også har ei norsk kopling, kastar til dømes framleis skuggar inn i samfunnsdebatten, mange tiår etter at det vart avslutta.
Og skal ein kjenna dei att som trugsmål må ein ikkje berre sjå på skadeverknadene av dei, på samfunnsnivå og på individnivå, men også på korleis dei finn vegen inn i samfunnsdebatten. Dei kan gjera det på ryggen til uvisse, på ryggen til mistillit, på ryggen til ei hypotese om at koronaviruset kanskje slapp ut frå ein lab, på ryggen til ein ikkje urimeleg mistanke om at kinesiske myndigheiter ikkje speler med opne kort.
Difor er det høgst relevant å diskutera labhypotesen i samband med konspirasjonsteoriar. Ikkje fordi den i seg sjølv simpelthen kan avfeiast. Men kanskje nettopp fordi den ikkje kan det.
Kva er dette?
“Oppdateringar om det ekstreme” er eit nyhetsbrev om ekstremisme og konspirasjonteoriar laga av Øyvind Strømmen.
Nyhetsbrevet vert laga på fritida, og vil difor koma ut sporadisk. Det er gratis å abonnera, og alle abonnentar får tilgang på dei same nyhetsbreva. Dersom du har høve til og ynskjer å bidra med nokre kroner kan du velja eit betalt abonnement.
Klikk her for å abonnera:
Har du tips eller forslag til ting det burde skrivast om, eller til artiklar, podcastar eller anna som fortener ein plass på lista over eksternt stoff? I så fall, ta gjerne kontakt. Det kan du gjera via kontaktskjemaet på oyvindstrommen.no.
Tips til eksternt stoff om ekstremisme og konspirasjonsteoriar:
Will Sommer i Daily Beast skriv om korleis nokre i QAnon-miljøet ser på UFOar som ei avsporing frå det dei hevdar var valfusk i det amerikanske presidentvalet.
Dersom du ikkje gjer det, kan ein nyleg artikkel i Politico kanskje vera av interesse: How Harry Reid, a Terrorist Interrogator and the Singer From Blink-182 Took UFOs Mainstream
John Færseth og Maren Sæbø skriv i Transit Magasin om kvifor det ikkje er overraskande at konspirasjonsteoriar om vaksiner, legemiddelindustri og helseorganisasjonar finn fruktbar mark under ein pandemi.
Nils Martin Silvola skriv i Journalisten om ein ny rapport som fortel at QAnon-teoriane er sterkt sveikka i sosiale media.
Filter Nyheter har publisert ein oppfølgarartikkel etter sine avsløringar om partiet Alliansen: Forsvarer partileder etter nazist-avsløringen: «Det han sier om jødene er jo sant»
Netflix har ute ein ny dokumentar, Nail Bomber, om tre høgreekstreme bombeåtak i London i 1999. Nick Lowles i Hope not Hate deler i den samband nokre refleksjonar i Big Issue.
People Magazine fortel om ein ny dokumentar om den amerikanske syriafararen og IS-rekrutten Hoda Muthana, som seier at ho vart hjernevaska.
Det vert rapportert at leiaren for den militante, nigerianske islamistgruppa Boko Haram er død. Afrika-korrespondent Jason Burke i The Guardian meiner det vil kunne styrka IS-tilknytte grupper.
I Belgia har politiet i fleire dagar leita etter den forsvunne soldaten Jurgen Conings, som skal ha stole med seg våpen frå ei militærleir, vert sagt å ha høgreekstreme sympatiar og som det finst teikn på at har planlagt eit åtak mot virologen Marc Van Ranst. Det er ei historie dette nyhetsbrevet vil koma attende til, men inntil vidare kan du lesa meir i to artiklar i Brussels Times.