nr. 11, 2022: Hatet mot skeive

Mykje tyder på at terroråtaket i Oslo 25. juni var motivert av ekstrem islamisme. Likevel gjer det meining å også snakka om det breiare hatet mot skeive.

Så vart Oslo igjen råka av terrorisme, i form av eit grufullt skyteåtak mot utestadane Per på hjørnet og London Pub i Oslo. To menn var drept, Jon Erik Isachsen og Kåre Arvid Hesvik. Begge var gjestar på fyrstnemnde utestad. Mange andre vart såra.

Det kunne vorte langt verre, om ikkje fleire sivile og vektarar hadde makta å leggja den no sikta gjerningsmannen i bakken.

Han heiter Zaniar Matapour. Han har røter i den kurdiske byen Sanandaj i Iran, men familien hans flykta frå landet etter omveltninga i 1979, då ayatolla Khomeini kom til makta. Dei budde ei tid i Pakistan, og kom til Noreg i 1991. Matapour hamna tidleg i klammeri med politiet. På nittitalet vart han dømd for gatevald, men retten tok – ifølgje Dagbladet – omsyn til at han hadde «åpenbare psykiske problemer».

Dagbladet fortel også at seinare rettsdokument syner at Matapour har vore uføretrygda sidan 2013, og at han har hatt omfattande psykiske vanskar.

Samstundes har det vorte kjend at PST har vore kjend med mannen i ei årrekkje. Fleire gongar har dei gjennomført såkalla bekymringssamtaler med han, samtaler dei fører med personar dei anser som i fare for å verta radikalisert til ekstremisme. Den nylegaste skal ha vore berre for nokre veker sidan.

Bakgrunnen var kontakt med det ekstremislamistiske miljøet i Noreg. Det har også vorte kjend at Matapour var med i ein bil som vart stogga i samband med ein protest mot ei markering gjennomført av den muslimfiendtlege organisasjonen SIAN i april i år. I same bil sat Arfan Bhatti, ein av dei mest kjende personane i det ekstremislamistiske miljøet her til lands. Ifølgje Matapour sin advokat, John Christian Elden, er Bhatti og Matapour tidlegare naboar.

Bhatti hadde inntil for få dagar sidan eit bilete av eit brennande Pride-flagg på Facebook-profilen sin. Han la også ut eit profilbilete med eit prideflagg utstyrt med eit forbodsskilt, og med orda «Be Natural».

I tillegg inneheldt profilbiletet ein tekst på arabisk, ein hadith som oppfordrar til drap på dei som begår «Luts folks gjerning», ein referanse til profeten Lot, og til forteljinga om øydinga av Sodoma og Gomorra. Sjølv om det historisk har variert monaleg korleis homoseksualitet har vorte oppfatta innanfor den islamske verda, har det ikkje vore ualminneleg å meina at homoseksualitet var ei av Sodoma sine «synder».

Den førestillinga har heller ikkje vore uvanleg i den kristne verda. Det nedsetjande uttrykket sodomitt har sin bakgrunn i dette.

PST har omtala skyteåtaket i Oslo som ei terrorhandling motivert av ekstrem islamisme. Fungerande PST-sjef Roger Berg har i eit intervju med TV2 omtalt Matapour som tilhøyrande eit ekstremislamistisk miljø med sympatiar for den sjølverklærde islamske staten.

Kanskje er det meir presist å bruka ordet salafijihadisme, som kviler på to grunnleggjande idéar i slike miljø si eigenforståing. Det fyrste: ein idé om at ein skal gå attende til islam slik det vart praktisert av dei tidlegaste muslimane (salaf); notida vert sagt å vera prega av (heidensk) ignoranse, eller jahilliya, og det gjeld også for muslimske land.

Den andre: ein idé om at det for å få dette til er naudsynt ikkje berre med reform (islah), men med heilag krig (jihad). Ideologien er på den eine sida djupt reaksjonær, lengtande attende til ei idyllisert fortid, og på den andre sida grunnleggjande revolusjonær.

Kombinasjonen legg grunnlag for ein politisk-religiøs ideologi som ser vald og terror som legitime verktøy, og med eit fiendebilete som både inkluderer andre muslimar og vestlege land. I tilfellet IS finn ein dessutan også ei klår endetidstenkning.

Lat meg leggja til: Når til dømes stortingspresident Masud Gharahkani seier at «hat er hat» og ikkje har noko med religion å gjera, så er dette openbert ei normativ fråsegn, ein måte å markera avstand på.

Reint deskriptivt vil salafijihadistane sjølv meina at ideologien deira er tufta på trua på Gud, og svært ofte vil dei visa til sine fortolkingar av islamske kjernetekstar – både Koranen og hadithar – for å grunngje ugjerningar.

Like fullt er det mildt sagt problematisk å setja likskapsteikn mellom den ekstreme islamismen som ideologi og islam som religion. Det gjeld også sjølv om undertrykkinga av homofile og andre LGBT-personar er omfattande i ei rekkje muslimske land, og sjølv om både homofobi og reint homohat diverre også er ganske utbreidd blant muslimar.

At den revolusjonært reaksjonære salafijihadismen motiverer til ekstrem valdsbruk mot homofile er ei kjend sak. I områda dei kontrollerte, praktiserte IS dødsstraff for homoseksuelle handlingar, og dei som vart anklaga for dette vart gjerne kasta ut frå høge bygningar. Dei delte videoar av desse ugjerningane på nettet.

Terrororganisasjonen har også inspirert terroråtak retta mot homofile, som i det blodige åtaket på nattklubben Pulse i amerikanske Orlando i 2016 (der gjerningsmannen sverga lojalitet til IS) og knivåtaket i engelske Reading i 2020 (der gjerningsmannen hadde IS-materiale lagra på mobiltelefonen sin).

Det er tidleg å konkludera endeleg rundt gjerningsmannen sitt motiv. Førebels skal han ikkje har forklart seg til politiet om dette. PST si vurdering verkar likevel meir enn plausibel. Det meste peiker i retning ekstrem islamisme, og både måla og tidspunktet for åtaket kan tyda på at at det var eit målretta åtak på LGBT-miljøet, sjølv om IS-sympatisørar sjølvsagt også har gått til meir tilfeldige åtak mot utestader. Kva rolle psykisk sjukdom kan ha spela er meir uviss, både når det gjeld sjølve angrepet og når det gjeld Matapour sin radikaliseringsprosess.

Likevel er det å vona at den vidare debatten om dette både vert ført på ein måte som ikkje råkar folk som slit psykisk, og på ein måte som tek innover seg at sjukdom og ekstremisme ikkje er gjensidig utelukkande. I samband med terroråtaka i Oslo og på Utøya i 2011 fekk ein diverre ein debatt som i for stor grad framstilte psykisk sjukdom som ei slags alternativforklaring.

Ei rekkje andre spørsmål står også att: Har andre vore direkte eller indirekte involvert? Korleis skaffa gjerningsmannen seg våpen? I kva grad var åtaket planlagt?

Ein del av debatten har allereie handla om hat mot skeive meir generelt. Det er det gode grunnar til: dette hatet er sjølvsagt og diverre eit mykje større fenomen enn at det berre handlar om ekstrem islamisme.

Ein ting er det at homofile inngår i fiendebiletet til fleire ekstreme miljø, blant dei også høgreekstreme. Den nynazistiske grupperinga som er frekke nok til å kalla seg Den Nordiske Motstandsbevegelse har til dømes propagandert mot «homolobbyen» i årevis. I rettssaka mot den høgreekstreme terroristen Philip Manshaus, som i 2019 drap si eiga adopterte søster og også gjekk til åtak mot ein moské, kom det fram at han såg på homofili som ein «sjukdom».

I høgreekstreme internettmiljø har nokre også vald å uttrykka støtte til skyteåtaket mot Per på hjørnet og London Pub, medan andre har kome med «morsomheiter» badande i ein ideologisk gjennomsyra homofobi.

I tillegg har det dukka opp teoriar om at det var eit «falsk flagg»-åtak, altså eit åtak nokon andre enn den tilsynelatande gjerningspersonen står bak. Dette vert kopla saman med større konspirasjonsteoretiske verdsbilete, og slike anklager har sjølvsagt også dukka opp i konspirasjonsteoretiske miljø av det ideologisk meir ulne og uklåre slaget.

Også når ein går utover ekstremistmiljøa er hatet mot skeive diverre langt frå sjeldan.

«Det er dette eg vil at du skal vite: Som homofil mann er det ikkje noko overraskande at skeive opplever vald og trugslar. Kunnskapen om at vi når som helst kan vere fritt vilt, sit fast i kroppane våre», skreiv Jens Kihl i Bergens Tidende i helga.

Han la til: «Å leve med kunnskapen om at vi kan vere eit mål for nokons hat, er ein del av den felles, skeive erfaringa».

Forskaren og forfattaren Hanne Marie Johnsen, som har skrive boka Skeive linjer i norsk historie frå norrøn tid til i dag, seier til avisa Klassekampen at både hat og forfølging av skeive i Noreg har ei lang historie. Ho viser attende til ei tid med statleg valdsbruk, men også til valdsbruk innad i familiar og gjennom uorganisert, spontan vald frå «mobben».

Dette høyrer ikkje berre historia til. I same artikkel vert Elisabeth Stubberud intervjua. Ho er førsteamanuensis ved institutt for tverrfaglege kulturstudiar på NTNU, og har forska på vald mot skeive. Ho fortel at det generelt er større sjanse for å verta utsatt for vald som skeiv. Transpersonar er ifølgje henne særleg utsette: 30 prosent av transpersonar rapporterer om fysiske og seksuelle overfall dei siste fem åra. 40 prosent rapporterer om trakassering på arbeidsplassen.

Viljar Eidsvik i Skeiv Kunnskap skriv på Facebook at skytinga ved London Pub ikkje var eit enkeltståande tilfelle, men ei episode som går inn i ei lang rekke valdsepisodar mot skeive:

Eg skulle ønske nokon i media lagde ein djubdesak om dette. Då kunne ein for eksempel ha tatt med at det har blitt skote mot minst ein skeiv utestad i Oslo før. Ein kunne ha tatt med at skeive folk har blitt banka opp under pride kvart år så lenge eg kan hugse. Ein kunne også ha inkludert at ordskiftet mot Pride har vore særs aggressivt i år, at aktivistar har blitt pedosverta og at transfolk til stadigheit blir samanlikna med dyr. Ved å framstille det som eit enkeltståande tilfelle av islamistisk terror tar ein bort ein kontekst av tidlegare erfart hatkriminalitet og ikkje minst eit aggressivt ordskifte.

Dette er farleg, fordi ein då ikkje tar tak i kjerna av problemet: homofobien og transfobien som legitimerar ei dehumanisering og gjer skeive kroppar til målskiver.

Det er lett å tenkja på politisk ekstremisme som lausrive frå den breiare samfunnsdebatten. Det er kanskje særleg lett når det dreier seg om ekstrem islamisme, ein ekstremisme som har andre referanserammer enn berre vestverda.

Men røyndomen er meir komplisert. For det fyrste kan ekstremistar kan også lata seg påverka av debattar i omverda, og dei kan velja målskiver for propagandaen sin ut frå kva dei meiner vil ha breiast appell. Terroråtak skriv seg dessutan også inn i ein breiare kontekst.

I kjølvatnet av det grufulle åtaket i Oslo sentrum er det gode grunnar til å diskutera både trugsmålet salafijihadismen stadig utgjer og hatet mot skeive meir generelt.

---

Kva er dette?

“Oppdateringar om det ekstreme” er eit nyhetsbrev om ekstremisme og konspirasjonteoriar laga av Øyvind Strømmen. Nyhetsbrevet vert laga på fritida, og vil difor koma ut sporadisk. Det er gratis å abonnera, og alle abonnentar får tilgang på dei same nyhetsbreva. Dersom du har høve til og ynskjer å bidra med nokre kroner kan du velja eit betalt abonnement. Trykk på knappen under for å abonnera.

Har du tips eller forslag til ting det burde skrivast om, eller til artiklar, podcastar eller anna som fortener ein plass på lista over eksternt stoff? I så fall, ta gjerne kontakt. Det kan du gjera via kontaktskjemaet på oyvindstrommen.no.