nr. 10, 2023: Konsekvensane av eit kupp

Kuppet i Niger har geopolitiske følgjer, og kan få følgjer for kampen mot ekstrem islamisme i Sahel-regionen.

Aug 10, 2023

Ein militærjunta har teke kontrollen i Niger, og har kasta den demokratisk valde presidenten, Mohamed Bazoum.

Det er på mange måtar inga overrasking. Niger er eit fattig land, med ein svak stat og eit svakt demokrati. Sidan landet vart uavhengig i 1960 har det vore ei rekkje kupp og kuppforsøk, sist eit forsøk i mars 2021, berre dagar før Bazoum tok over presidenttittelen.

Mannen som no har overteke makta er den relativt ukjende brigadegeneralen Abdourahamane Tchiani. Han har tidlegare vore ein del av fredsbevarande styrker i FN-regi i fleire land, mellom anna på Elfenbeinskysten. Han har også vore involvert i eit militært samarbeid mellom Niger, Tsjad, Nigeria og Kamerun i å slå attende den ekstremislamistiske grupperinga Boko Haram. Sidan 2011 har han leia Nigers mektige presidentgarde.

No har han erklært seg sjølv som leiar for Nasjonalrådet for Trygging av Fedrelandet, namnet kuppmakarane har gjeve seg sjølv. Dei hevdar å vera motivert av ein forverra tryggleikssituasjon i landet, eit argument som sjølvsagt har ein viss salsverdi i eit land som har hatt betydelege utfordringar i form av terror. Berre i 2022 vart 198 menneske drept i samband med terror, og det var ein betydeleg nedgang frå året før, i 2021 var dødstalet 595. I Tillaberi-regionen i sørvest, i grensetraktene mot Burkina Faso og Mali, har lokale avleggjararar av både IS og al Qaida gjort seg gjeldande. I søraust, på grensa mot Nigeria, er ein annan IS-avleggjar aktiv. Det same er Boko Haram.

Kuppmakarane viste også til «dårleg økonomisk og sosial styring». Sjølv om det er uklårt kva folkeleg støtte kuppmakarane eigentleg har, har dei også her hatt noko å spela på: misnøya med nepotisme og korrupsjon har vore betydeleg.

Den eigentlege grunnen til kuppet? Fleire analytikarar meiner at det handlar mest om personleg maktkamp, og at den utløysande årsaken var at Bazoum ville fjerna Tchani frå leiarrolla i presidentgarden.

For nokre dagar sidan vart også ei ny regjering i landet kunngjort. Den skal leiast av Ali Mahaman Lamine Zeine. Han erstattar statsminister Mahamadou Ouhoumoudou, som var på reise i Europa då kuppet fann stad. Zeine var finansminister i landet frå 2002 til 2010.

Kva som skjer vidare er i det blå. For det fyrste er det ikkje utenkeleg med intern strid mellom kuppmakarane. For det andre har den regionale organisasjonen ECOWAS sett i verk omfattande sanksjonar. Dei har også trua med militær intervensjon, og både Nigeria, Benin, Senegal og Elfenbeinskysten har sagt seg viljuge til å bidra med styrker.

Det er verdt å merka seg at ECOWAS har intervenert på tilsvarande vis før, blant anna i samband med den konstitusjonelle krisa i Gambia i 2016 og 2017. Samstundes har myndigheitene i Mali og Burkina Faso, sjølv militærjuntaer, ytra klår støtte til kuppmakarane i Niger. Ein militær intervensjon inneber med andre ord risiko for ei større regional konflikt, og også for ei flyktningkrise.

På bakteppet kviler fleire faktorar. Mali, Burkina Faso og Niger har ein del til felles. Dei har alle ei fortid som fransk koloni, som bidreg til ein grobotn for anti-franske idéar. Dei står alle også framfor miljømessige og tryggleiksmessige utfordringar, inkludert frå terrorgrupper. Og no vert dei også alle styrt av juntaer, som har kome til makta etter kupp i løpet av dei siste to åra.

Og som Alexandra Sharp skriv i Foreign Policy: «Så er det russarane».

Sjølv om det så langt er lite som tyder på ekstern innblanding i kuppet, har det nemleg geopolitiske implikasjonar. Niger grensar til ikkje mindre enn sju land og ligg sentralt plassert mellom nord-Afrika og vest-Afrika. Delar av landet ligg i Sahel-beltet, det tørre savannebeltet sør frå Sahara, som går frå vest til aust på det afrikanske kontinentet, og som i dag vert rekna som noko av eit episenter for terrorisme internasjonalt.

Den kasta presidenten har vore ein alliert av både Paris og Washington, mellom anna i kampen mot ekstremislamistiske grupper.

Kuppmakarane har på si side gjort det klårt at dei ikkje sluttar opp under tidlegare tryggleiks- og forsvarsavtaler med Frankrike, avtaler som mellom anna inneber at ein stad mellom 1000 og 1500 franske soldatar har vore stasjonert i landet. USA har også eit militært nærvær i landet. Norske spesialsoldatar har tidlegare bidrege med opplæring til nigerske soldatar.

No anklager dei nigerske kuppmakarane jamvel Frankrike for å ha sluppe terroristar fri i eit forsøk på å destabilisera landet. Demonstrasjonar til støtte for kuppet har også hatt tydeleg anti-franske uttrykk. I tillegg har pro-russiske slagord dukka opp: «Ned med Frankrike, leve Putin!». Enn så lenge er det rimelegast å tolka dette som eit utslag for ein skepsis mot Vesten med djupe historiske årsaker. Men det er samstundes verdt å merka seg at Wagner-gruppa alt har eit blodig nærvær i Mali og har også vorte hevda å ha det i Burkina Faso.

Denne russiske leigesoldathæren har lenge fungert som ein slags forlenga arm for Kreml, men har etter eit mytteri i juni idag ei meir uklår rolle.

Medan russiske myndigheiter har teke avstand frå kuppet, har då også leiaren for Wagner-gruppa, Jevgenij Prigozjin, tilsynelatande rosa kuppmakarane i meldingar spreidd gjennom sosiale media. Han har også omtalt kuppet som ein del av ein antikolonialistisk kamp, ikkje heilt ulikt bodskapen Wagner-støtta influensarar som den fransk-beninske panafrikanisten Kemi Seba også har satsa på.

Kva konsekvensar kjem kuppet til å få i kampen mot ekstrem islamisme? Som nemnd hevdar kuppmakarane å vera motivert av ein forverra tryggleikssituasjon, men det er diverre liten grunn til å tru at maktovertakinga vil sveikka ekstreme grupper. I nabolanda Mali og Burkina Faso har ein sett meir og ikkje mindre ekstremistisk vald etter at militærjuntaer tok over styringa.

Som forskarane Méryl Demuynck og Mathis Böhn peiker på i ein artikkel for The International Centre for Counter-Terrorism er det også ein viss logikk i dette: kuppmakarar vil gjerne vera opptekne av å konsolidera si eiga maktbase i sentrale område.

I meir fjerntliggande område kan det oppstå eit tryggleiksvakuum ekstremistar kan utnytta.

Dessutan vil kuppet få konsekvensar for tilhøvet mellom Niger og fleire naboland. Både dersom kuppmakarane lukkast i å konsolidera makta si, og dersom dei bøyer av og landets konstisjonelle orden vert gjenoppretta, vil kuppet også få konsekvensar for tilhøvet mellom Niger og vestlege allierte. I eit land som i stor grad er avhengig av internasjonal støtte, kan det få dramatiske følgjer, og igjen opna opp fleire moglegheiter for fleire ulike ekstremislamistiske grupperingar.

Niger er ikkje normalt eit land ein kan lesa mykje om i norske media. Utviklinga i landet, og i heile regionen, er likevel ei utvikling som burde uroa omverda, og som kan få konsekvensar, også for Europa.

Kva er dette?

Oppdateringar om det ekstreme er eit nyhetsbrev om ekstremisme og konspirasjonteoriar laga av Øyvind Strømmen.

Nyhetsbrevet vert laga på fritida, og vil difor koma ut sporadisk. Det er gratis å abonnera, og alle abonnentar får tilgang på dei same nyhetsbreva. Tips gjerne også andre om nyhetsbrevet.

Dersom du har høve til og ynskjer å bidra med nokre kroner kan du velja eit betalt abonnement. Trykk på knappen under for å abonnera.

Har du tips eller forslag til ting det burde skrivast om, eller til artiklar, podcastar eller anna som fortener merksemd? I så fall, ta gjerne kontakt. Det kan du gjera på e-post oyvindstrommen@gmail.com.

Eksterne lesetips:

Den franske avisa Le Monde har hatt ganske omfattande dekning av kuppet i Niger, og skriv mellom anna om følgjekonsekvensar for den ekstreme islamismen.
Garé Amadou sin artikkel «Why Nigeriens are protesting against France’s anti-jihadist campaign» frå The New Humanitarian i februar 2023 kan gje eit nyttig bakteppe.
Ein tidlegare jihadist intervjua av Associated Press meiner at kuppet berre vil styrka ekstremislamistiske grupper.
Tyske ZDF har sendt ein dokumentarserie i seks delar om konspirasjonsteoriar. Den sjette episoden ser konkret på Reichsbürger-rørsla.
Det svenske antirasistiske tidsskriftet Expo diskuterer i podcasten Studio Expo korleis risikoen for høgreekstrem vald mot homofile og transpersonar er i vekst.
Annie Kelly skriv i New York Times om korleis nettet har endra konspirasjonskulturen.
Julia Ebner skriv for International Centre for Counter-Terrorism om korleis ekstreme idéar har spreidd seg mot mainstream, blant anna med utgangspunkt i kva rolle internasjonale kriser som koronapandemien og den russiske invasjonen av Ukraina har spela.
Jeffrey Toobin har skrive ei ny og høgst lesverdig bok om Oklahoma City-bombinga i 1995. Sjå meldingar av boka i The Guardian, New York Times og The Texas Observer.